Fundacja rodzinna to fascynująca, nowa konstrukcja w polskim prawie. Czy wiesz, że mogą ją wykorzystać nie tylko milionerzy pragnącyc zabezpieczyć srebra rodowe, ale także osoby, które nie chcą lub nie mogą założyć w Polsce tradycyjnej rodziny – w szczególności osoby LGBTQ+?
Spis treści
Fundacja rodzinna: o co w ogóle chodzi?
Od 22 maja 2023 r. zakładanie fundacji rodzinnych jest możliwe w Polsce.
Nie jesteśmy pierwsi. Inni byli przed nami, np. Szwajcaria, Holandia.
Kojarzysz takiego gościa jak Bill Gates? Tak się składa, że Bill & Melinda Gates Foundation to największa na świecie fundacja rodzinna.
Mówiąc w wielkim skrócie, fundacje rodzinne zostały wymyślone po to, aby wkładać do nich majątek rodzinny oraz nim sprawnie zarządzać, zapobiegając chociażby:
- niekontrolowanemu rozdrabnianiu go w wojnach spadkowych,
- bezpowrotnemu marnotrawieniu przez niezbyt utalentowanych spadkobierców.
Tym samym fundacja rodzinna pełni trochę rolę świnki skarbonki.
Skarbonki, do której wrzuca się zgromadzony majątek.
Zasady wypłat ze świnki skarbonki są określane w wewnętrznych dokumentach fundacji, które czasem przybierają postać wręcz „konstytucji rodziny”.
Czyli tylko dla krezusów?
Nie, nie tylko.
Wcale nie trzeba mieć zarobków jak Warren Buffet, aby problem zarządzania rodzinnym majątkiem stał się aktualny.
Często zdarza się, że dziadkowie lub rodzice całe życie budują firmy, kupują nieruchomości, gromadzą kapitał na kontach, aż w końcu przychodzi ten czas, gdy trzeba się wycofać i przekazać dzieciom lub wnukom dorobek życia, czasem zbierany przez więcej niż jedno pokolenie.
I nie wiadomo do końca, co się z tym wszystkim stanie w przyszłości.
Nic zatem dziwnego, że nestorzy i nestorki rodów mogą mieć interes w tym, aby zabezpieczyć majątek, a jednocześnie z niego czerpać, np. przez:
- świadczenia dla siebie w celu zabezpieczenia jesieni życia,
- świadczenia dla członków rodziny, np. na potrzeby kształcenia.
Definicja fundacji rodzinnej
Fundacja rodzinna jest zdefiniowana w art. 2 ustawy o fundacji rodzinnej.
2. Przez świadczenie rozumie się składniki majątkowe, w tym środki pieniężne, rzeczy lub prawa, przeniesione na beneficjenta albo oddane beneficjentowi do korzystania przez fundację rodzinną albo fundację rodzinną w organizacji, zgodnie ze statutem i listą beneficjentów.
W przepisie pojawia się kilka ważnych pojęć:
- mienie,
- fundator,
- beneficjent,
- świadczenie,
- statut.
Mienie to np. samochód, mieszkanie, pieniądze, prawa autorskie. Czyli to, co wkładamy do świnki skarbonki, żeby było bezpieczne i należało do fundacji.
Fundator to człowiek, który powołuje fundację rodzinną.
Beneficjent to ktoś, kto ma korzystać z tego, że fundacja istnieje.
Świadczenie wiąże się z beneficjentem. To właśnie ta korzyść, która beneficjent ma dostawać od fundacji, np. pieniądze na naukę, opiekę na starość.
Statut to podstawowy dokument, bez którego fundacja rodzinna nie może zaistnieć.
Jeżeli czytasz uważnie, to w zacytowanym przepisie pewnie przykuło twoją uwagę jeszcze jedno magiczne sformułowanie: osoba prawna.
Fundacja rodzinna jako osoba prawna
Fundacja rodzinna posiada osobowość prawną.
Oznacza to, że fundacja rodzinna funkcjonuje niezależnie od fundatorów i beneficjentów wszelkiej maści. Dlatego żaden z nich nie będzie mógł ubrać się w szaty Ludwika IV i zakrzyknąć: „Fundacja rodzinna to ja!… a w szczególności jej majątek”.
To tak jak ze spółką, która jest niezależnym podmiotem od jej wspólników.
Fundacja rodzinna jako osoba prawna, zrodzona na mocy czynności prawnych, może:
- posiadać majątek,
- obracać nim,
- płacić podatki,
- zawierać umowy,
- pozywać do sądu,
- odpowiadać na wezwania organów,
- robić wiele innych rzeczy na podobnych zasadach, na jakich robią je osoby fizyczne, zrodzone nieco bardziej tradycyjnie 😉
Jest tak nawet w sytuacji, gdy fundator przenosi się na tamten świat – to, co należy do fundacji rodzinnej, nie podlega bowiem dziedziczeniu po fundatorze (właśnie po to wrzucamy majątek do świnki skarbonki, aby go chronić przed rozdrabnianiem podczas dziedziczenia).
Fundacja rodzinna może więc okazać się silniejsza i trwalsza niż śmierć.
Wróćmy teraz do celów, jakie może realizować fundacja rodzinna.
Cele fundacji rodzinnej
Ogólne cele fundacji rodzinnej są wskazane w ustawie:
- gromadzenia mienia,
- zarządzania mieniem w interesie beneficjentów,
- spełniania świadczeń na rzecz beneficjentów.
Szczegółowy cel fundacji rodzinnej określa natomiast jej fundator, w statucie.
W skrócie, chodzi o to, że fundacja rodzinna może zostać zobowiązana do przekazywania określonych środków pieniężnych lub niepieniężnych na rzecz beneficjentów.
Nic nie stoi również na przeszkodzie, aby czerpać z majątku fundacji rodzinnej, gdy członek rodziny znajdzie się w chorobie lub innym poważnym kryzysie życiowym.
Zasady spełniania świadczeń na rzecz beneficjentów powinny być uregulowane w statucie oraz dodatkowych regulaminach lub politykach, a najwięcej w tym zakresie ma do powiedzenia fundator, który może decydować o przeznaczeniu majątku fundacji rodzinnej.
Podatkowe korzyści fundacji rodzinnej
Działalność fundacji rodzinnej oraz przekazywanie świadczeń beneficjentom może być atrakcyjne ppodatkowo. Zwłaszcza gdy fundacja rodzinna działa długo i prężnie, powiększając majątek.
Opodatkowanie dochodów fundacji rodzinnej
Co do zasady, dochody osiągane przez fundację rodzinną nie wymagają bieżącego płacenia CIT.
Konieczność odprowadzenia 15% CIT pojawia się dopiero w momencie przekazania świadczenia beneficjentowi lub mienia po rozwiązaniu fundacji rodzinnej (i na wszelki wypadek także przy przekazywaniu „ukrytych zysków”, ale to odrębna para kaloszków).
Inaczej jest, gdy fundacja rodzinna prowadzi niedozwoloną działalność gospodarczą albo czerpie zyski z przedsiębiorstwa, zorganizowanej części przedsiębiorstwa lub innych składników służących prowadzeniu działalności przez beneficjenta, fundatora lub podmiot powiązany.
Podatek od wypłat
Wypłata świadczeń przez fundację rodzinną na rzecz beneficjenta lub fundatora nie wymaga zapłaty podatku od spadków i darowizn.
Jeżeli chodzi o podatek dochodowy od osób fizycznych (PIT), opodatkowanie wypłaty świadczeń przez fundację rodzinną na rzecz fundatora nie wymaga zapłaty PIT. W przypadku wypłaty świadczeń na rzecz beneficjenta, opodatkowanie zależy od tego, do jakiej grupy podatkowej należy beneficjent w stosunku do fundatora:
- grupa zero – brak PIT,
- grupa I lub II – 10% PIT.
- III grupa – 15% PIT.
Podatek po rozwiązaniu fundacji rodzinnej
Otrzymanie mienia, po rozwiązaniu fundacji rodzinnej, przez fundatora nie wymaga zapłaty PIT.
Jeżeli mienie, po rozwiązaniu fundacji rodzinnej, otrzymuje beneficjent, opodatkowanie zależy od tego, do jakiej grupy podatkowej należy beneficjent w stosunku do fundatora:
- grupa zero – brak PIT,
- grupa I lub II – 10% PIT,
- grupa III – 15% PIT.
Grupa 0: małżonek, zstępni, wstępni, pasierb, rodzeństwo, ojczym i macocha;
I grupa podatkowa: zięć, synowa, teściowie;
II grupa podatkowa: zstępni rodzeństwa, rodzeństwo rodziców, zstępni i małżonkowie pasierbów, małżonkowie rodzeństwa i rodzeństwo małżonków, małżonkowie rodzeństwa małżonków, małżonkowie innych zstępnych;
III grupa podatkowa: wszyscy pozostali.
ZUS i składka rodzinna
W fundacji rodzinnej ani fundacja, ani fundator, ani beneficjent nie płaci ZUS i składki zdrowotnej (oczywiście, poza wypadkami, gdy np. beneficjent jest zatrudniony w fundacji rodzinnej na umowie o pracę, bo to coś zupełnie innego).
Fundusz założycielski i pozostałe mienie
Ustawodawca chce zapobiegać sytuacjom, gdy tata rano wstaje i stwierdza:
Aa, załóżmy fundację rodzinną, najwyżej za miesiąc ją zamkniemy!
W ustawie został ustanowiony minimalny fundusz założycielski – 100 tyś. zł. Jeżeli ktoś chciałby stworzyć własną rodzinną świnkę skarbonkę, to ta kwota powinna go skłonić do refleksji, czy myśli o fundacji rodzinnej na tyle poważnie, by włożyć do niej co najmniej 100 tyś. złotych.
Dużo? Mało?
To zależy. Gdyby na fundusz założycielski fundator mógł przeznaczyć tylko żywą gotówkę, to uzbieranie tej kwoty, w zależności od domowych warunków, czasem trochę by zajęło.
Ale na fundusz założycielski nie muszą składać się wyłącznie pieniądze.
Tak naprawdę mogą to być dowolne prawa i składniki majątkowe, które da się przenieść na inny podmiot, a zatem w grę mogą wchodzić na przykład:
- własność domu lub mieszkania,
- rodzinne przedsiębiorstwo,
- wydzielona część rodzinnego przedsiębiorstwa,
- prawa autorskie,
- patenty,
- udziały lub akcje w spółkach kapitałowych,
- samochody, buty i grabki.
Jednym słowem, fundatora w ustalaniu funduszu założycielskiego ogranicza tylko fantazja finansowa oraz posiadane zasoby. W tym kontekście kwota 100.000 zł jakby już straszy mniej.
Jak fundacja rodzinna może obracać zgromadzonym majątkiem?
Fundacja rodzinna w swoim założeniu ma służyć szczytnym celom, jakim jest ochrona wspólnego majątku oraz jego pomnażanie, aby rodzinie żyło się lepiej.
Dlatego ustawodawca, znając legendarną polską kreatywność (przez niektórych zwaną także kombinatorstwem), postawił w ustawie tamę dla żywiołowej przedsiębiorczości.
Fundacja rodzinna może bezpośrednio wykonywać działalność gospodarczą tylko w ograniczonym zakresie wyznaczonym przez prawo.
1) zbywania mienia, o ile mienie to nie zostało nabyte wyłącznie w celu dalszego zbycia;
2) najmu, dzierżawy lub udostępniania mienia do korzystania na innej podstawie;
3) przystępowania do spółek handlowych, funduszy inwestycyjnych, spółdzielni oraz podmiotów o podobnym charakterze, mających swoją siedzibę w kraju albo za granicą, a także uczestnictwa w tych spółkach, funduszach, spółdzielniach oraz podmiotach;
4) nabywania i zbywania papierów wartościowych, instrumentów pochodnych i praw o podobnym charakterze;
5) udzielania pożyczek:
a) spółkom kapitałowym, w których fundacja rodzinna posiada udziały albo akcje,
b) spółkom osobowym, w których fundacja rodzinna uczestniczy jako wspólnik,
c) beneficjentom;
6) obrotu zagranicznymi środkami płatniczymi należącymi do fundacji rodzinnej w celu dokonywania płatności związanych z działalnością fundacji rodzinnej;
7) produkcji przetworzonych w sposób inny niż przemysłowy produktów roślinnych i zwierzęcych, z wyjątkiem przetworzonych produktów roślinnych i zwierzęcych uzyskanych w ramach prowadzonych działów specjalnych produkcji rolnej oraz produktów opodatkowanych podatkiem akcyzowym, o ile ilość produktów roślinnych lub zwierzęcych pochodzących z własnej uprawy, hodowli lub chowu, użytych do produkcji danego produktu stanowi co najmniej 50% tego produktu;
8) gospodarki leśnej.
Nie oznacza to automatycznie, że każda fundacja rodzinna MUSI obowiązkowo wykonywać działalność gospodarczą. Jeżeli nie ma ochoty, to nikt jej do tego nie zmusi.
Nie można wykluczyć, że jakaś malutka fundacja rodzinna zostanie utworzona tylko po to, aby przechowywać majątek i wydzielać go członkom rodziny.
I to też będzie całkowicie w porządku.
A co w wypadku, gdy okaże się, że fundacja rodzinna to niewypał, bo się nie sprawdza? Albo rodzina się rozpadła i każdy chciałby odzyskać włożony kawałek majątku?
Należy pamiętać, że fundacja rodzinna w trakcie swojego życia nie może zwracać fundatorowi tego, co dostała od niego na fundusz założycielski. Nie oznacza to równocześnie bezpowrotnego utopienia majątku życia w jakimś dziwnym bycie, ponieważ fundację rodzinną w razie potrzeby można zlikwidować, a to, co z niej zostanie, podzielić pomiędzy beneficjentów.
Może to wymagać trochę wysiłku, ale jak najbardziej pozostaje do zrobienia.
Czy fundacja RODZINNA może być utworzona wyłącznie przez tradycyjną rodzinę?
W tym miejscu dochodzimy do najciekawszego zagadnienia, czyli tego, kto może może być fundatorem lub beneficjentem.
Kiedy słyszymy „fundacja rodzinna”, w ramach pierwszego skojarzenia może nam się nasunąć myśl, że jest to forma prawna dedykowana rodzinom w tradycyjnym, konserwatywnym wydaniu, czyli takim, gdzie mamy małżeństwa składające się z kobiety i mężczyzny oraz członków rodziny połączonych więzami krwi lub powinowactwa.
Tymczasem wystarczy szybki rzut na przepisy, aby stwierdzić, że… nic takiego w niej nie ma!
W myśl art. 11 u.f.r. fundatorem fundacji rodzinnej może być wyłącznie osoba fizyczna posiadająca pełną zdolność do czynności prawnych, która złożyła oświadczenie o ustanowieniu fundacji rodzinnej w akcie założycielskim albo w testamencie.
Nic więcej.
Idąc dalej: w art. 12 ust. 1 u.f.r. mamy wyraźnie powiedziane, że fundacja rodzinna może być ustanowiona przez więcej niż jednego fundatora (z wyjątkiem przypadku, gdy fundacja jest ustanawiana w testamencie, ponieważ polskie prawo cywilne nie zna testamentów wspólnych, sporządzanych przez więcej osób).
Czy pojawia się tutaj jakieś odgórne ograniczenie, jaki supeł powinien łączyć współfundatorów (np. w postaci związku małżeńskiego)?
Absolutnie, tutaj również nie pojawia się żadne obostrzenie związane z relacjami pomiędzy ludźmi zakładającymi fundację rodzinną.
Nie inaczej jest z beneficjentami (podmiotami otrzymującymi świadczenia od fundacji rodzinnej). Katalog beneficjentów zawiera art. 30 u.f.r, który stanowi, że beneficjentem może być:
- osoba fizyczna;
- organizacja pozarządowa prowadząca działalność pożytku publicznego;
- fundator (to nie błąd: fundator może ustanowić siebie samego beneficjentem).
I znowu: nie ma żadnych wymogów w zakresie pokrewieństwa lub powinowactwa z fundatorem (te kwestie wpływają tylko na zasady opodatkowania świadczeń).
Gdyby pomimo powyższych regulacji ktoś w dalszym ciągu żywił wątpliwości, czy fundatorami i beneficjentami mogą być osoby, które nie stanowią rodziny w najbardziej skostniałym znaczeniu, to powinny one zniknąć po lekturze uzasadnienia do projektu ustawy o fundacji rodzinnej, gdzie rozstrzygnięto te kwestie wprost:
Fundatorem będzie mogła być wyłącznie osoba fizyczna mająca pełną zdolność do czynności prawnych, która przekaże aktywa fundacji rodzinnej (całość albo część majątku fundatora w zależności od jego woli). Fundacja rodzinna będzie mogła być założona przez więcej niż jedną osobę, także przez osoby niespokrewnione. Wyjątki w tym zakresie będą wprowadzane jedynie w przypadku ustanawiania fundacji rodzinnej na podstawie testamentu (polskie prawo spadkowe dopuszcza możliwość sporządzenia testamentu jedynie przez jednego spadkodawcę).
Fundacja rodzinna będzie spełniała na rzecz wskazanych przez jej fundatora beneficjentów określone świadczenia. Beneficjentem, a więc osobą odnoszącą korzyści zgodnie z wolą fundatora, będzie mogła być osoba fizyczna, organizacja pozarządowa prowadząca działalność pożytku publicznego albo fundator fundacji rodzinnej. Ustawa nie przewiduje wymogu pokrewieństwa między fundatorem a beneficjentem.
(s. 7-8 uzasadnienia projektu ustawy o fundacji rodzinnej)
Dlatego, choć wydaje się to zaskakujące, odpowiedź na pytanie postawione powyżej brzmi: nie, fundacja rodzinna nie jest dedykowana wyłącznie rodzinom w tradycyjnym wydaniu.
Funację rodzinną mogą utworzyć także osoby, które nie pozostają w związkach małżeńskich w rozumieniu prawa i które nie są ani spokrewnione, ani spowinowacone ze sobą.
Czy rodziny LGBTQ+ mogą skorzystać z fundacji rodzinnej dla zabezpieczenia swoich członków?
Fundację rodzinną mogą utworzyć rodziny LGBTQ+, w tym osoby w związkach jednopłciowych, które wychowują wspólnie dzieci.
Ustawa nie narzuca ani wymogu związku małżeńskiego, ani wymogów pokrewieństwa lub powinowactwa.
Polskie prawo cywilne nie dopuszcza zawierania związków małżeńskich inaczej niż przez kobietę i mężczyznę, co rzutuje między innymi na brak wspólnoty majątkowej pomiędzy osobami żyjącymi w związkach nieheteronormatywnych, a także brak ustawowego dziedziczenia po sobie – co dotyczy także dzieci, które są wychowywane przez rodzica bez formalnej władzy rodzicielskiej.
Dlatego takim rodzinom niejednokrotnie brakuje jakiejś formy zabezpieczenia siebie nawzajem, w szczególności na wypadek trudnych, nieprzewidzianych okoliczności życiowych.
Fundacje rodzinne mogą okazać się ciekawym narzędziem dla zabezpieczenia członków rodzin LGBTQ+, które nie znajdują wystarczającego oparcia w tradycyjnych instytucjach prawa cywilnego.
Zgodnie z obowiązującą ustawą osoby żyjące w związku nieheteronormatywnym mogą stać się fundatorami w takiej fundacji rodzinnej, a następnie wprowadzić do niej wspólnie wypracowany majątek – zarówno na etapie zakładania fundacji rodzinnej, jak i jej późniejszego funkcjonowania (i majątek ten stanie się majątkiem fundacji rodzinnej).
Nie ma przeszkód, aby ustanowiły beneficjentami siebie oraz ewentualne dzieci, jeżeli je posiadają.
Ponadto to, co wejdzie do fundacji rodzinnej, nie będzie podlegało dziedziczeniu, zarówno ustawowemu, jak i testamentowemu (tutaj pojawia się jeszcze temat zachowku, ale to już materiał na odrębny artykuł).
Minusem mogą okazać się omówione wcześniej zasady opodatkowania.
W przypadku tęczowej rodziny nie można wykluczyć, że któryś członek rodziny będzie należał do III grupy podatkowej ze względu na brak małżeństwa, pokrewieństwa i powinowactwa, ale w zależności od sytuacji nawet obowiązek zapłaty tych 15% podatku dochodowego może być mniej dolegliwy niż brak jakiegokolwiek zabezpieczenia.
Podsumowanie
Fundacje rodzinne to nowa konstrukcja w polskim prawie, która była projektowana przede wszystkim z myślą o harmonijnym przekazywaniu rodzinnych biznesów młodszym pokoleniom.
Jednakże ich wykorzystanie może okazać się szersze niż zakładane.
Nie można bowiem wykluczyć, że po fundację rodzinną sięgną także tęczowe rodziny szukające stabilizacji dla siebie oraz bliskich sobie osób, które kochają.
Potrzebujesz pomocy przy tworzeniu własnej fundacji rodzinnej?
Wyślij maila na adres kancelaria@prakreacja.legal.
BONUS: kwestionariusz dla fundacji rodzinnej
Rozważasz założenie fundacji rodzinnej? Nie wiesz, jakimi kwestiami się zająć? Nic prostszego.
Zapisz się do newslettera, a w prezencie otrzymasz kwestionariusz dedykowany fundacjom rodzinnym, który pomoże ci przemyśleć i uporządkować kwestie, jakie wiążą się z założeniem takiego podmiotu.
Jeżeli nie chcesz zapisywać się do newslettera, możesz kupić kwestionariusz za 19 zł brutto, pisząc na adres wojciech.wawrzak@prakreacja.pl.
